Czytając o nadużyciach akademickiego personelu wrocławskiej filii Akademii Sztuk Teatralnych, czy łódzkiej Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej im. Leona Schillera, można łatwo odnaleźć analogie do wielu innych hierarchicznych instytucji, w których ci, którzy stoją wyżej na drabinie, przydają sobie wyższy cel i w imię tego celu krzywdzą innych. W świecie sztuki ta niesprawiedliwa dynamika władzy ma podszewkę wręcz metafizyczną, wykuwa się w końcu Wielkich Artystów i Artystki. Nowe pokolenie słusznie zadaje pytanie, czy ceną powinno być psychiczne i fizyczne dręczenie osób, które zaczyna się na początku kariery i trwa do momentu, kiedy samemu wskoczy się na wyższy szczebel hierarchii.

W niedawnym wywiadzie aktorki Alina Czyżewska i Monika Jarosińska wskazują na analogię między nadużyciami w kościele katolickim a atmosferą w szkołach artystycznych. Nic dziwnego, w obu rządzi hierarchia, w obu władza jest niemal absolutna, a zmowa milczenia wokół patologicznych zjawisk i zachowań ukręca wiele spraw w zarodku. Zwrócenie uwagi na ludzką krzywdę kończy się wilczym biletem, a jak wynika z relacji wielu osób ze środowiska aktorskiego, najczęstszą strategią na przetrwanie jest zaciskanie zębów. Ale dzięki takim postaciom, jak Anna Paliga, której post w mediach społecznościowych rzucił światło na niecne zachowania wykładowców łódzkiej filmówki (w tym byłego rektora, prof. Grzegorzka), ten krąg milczenia powoli zaczyna się kruszyć. Tradycyjnie, w obronę statusu quo ochoczo włączyli się dziadersi, m.in. Tadeusz Chudecki, Tomasz Raczek i Krystyna Janda. Te oskarżenia rzutują na całe środowisko, które jest naprawdę wspaniałe. Jest w nim wielu ludzi po prostu nadzwyczajnych – powiedziała. I chyba tu jest pies pogrzebany. Od dawna mam spory problem z tym, że ludzie teatru, czy nawet szerzej, ze środowiska artystycznego, uważają się za dary niebios, które niosą zbawienie niekulturalnej masie. Tak też modelowany jest system kształcenia, w którym psychiczna i fizyczna katorga to po prostu budulec drogi do zostania tym człowiekiem, jak to powiedziała Janda, nadzwyczajnym. Wiara w to, że tylko nadludzki wysiłek i cierpienie w milczeniu, dehumanizacja w imię sztuki, za którą często stoi paskudny egotrip reżysera czy wykładowcy, to niezbędne elementy, jest jednym z większych kłamstw powtarzanych przez wpływowe jednostki. Wojciech Malajkat, rektor warszawskiej Akademii Teatralnej, mówi, że jednostki delikatne trzeba przygotować na to, że nadejdzie ktoś, kto nie będzie umiał się z tą delikatnością obejść. Być może dlatego zbagatelizował prośbę o wsparcie, kiedy pracownik jego uczelni publicznie szkalował studentkę. Nieograniczona władza, którą profesorowie mają nad nami – wybrańcami, którzy długo przygotowywali się, by dostać się do Szkoły Marzeń i którzy w każdym momencie mogą zostać z niej wydaleni za sprawą kaprysu wykładowcy – ta władza powoduje, że przemoc nie jest zgłaszana, a sprawcy nie zostają ukarani. Od pierwszych dni na uczelni wyższe lata opowiadają o takich zachowaniach jak o normie, z którą należy się pogodzić, bo „tak było, tak będzie. I tak kiedyś było jeszcze gorzej”. To sprawia, że przemocowi wykładowcy są bezkarni – napisała Anna Paliga. Po jej poście rozpoczęła się fala ujawniająca skalę nadużyć w szkołach artystycznych. Wbrew majakom pani Jandy, problem nie sprowadza się do kilku jednostek, jest systemowy.

Wiadomo, w Polsce w praktyce wygląda to różnie, ale w teorii pomiatanie pracownikami i pracowniczkami jest po prostu nielegalne. Czyżewska i Jarosińska słusznie wskazują na artykuły Konstytucji, które bronią równego traktowania. Ale pracobiorcy w sztuce i rozrywce bardzo często te przepisy ignorują, powołując się na nadprzyrodzony wymiar tego, co się robi. Niezależnie od tego, czy mówimy o maltretowaniu na planie filmowym, na próbach do spektaklu, czy zajęciach w szkole aktorskiej, uciekanie się do przemocy to nie sprytny sposób na wyciągnięcie pokładów galaktycznego talentu, ale wyraz bezradności w pracy z ludźmi. Zaburzona dynamika władzy z hierarchicznych szkół przenosi się później na plany filmowe i deski teatrów. Utwierdzenie reżysera w boskiej roli pozwala bezkarnie uchodzić wielu niebezpiecznym i paskudnym praktykom. Niezależnie od tego, czy mówimy o Quentinie Tarantino, który naraził Umę Thurman na śmierć na planie Kill Billa, skandalicznej atmosferze w Gardzienicach, czy Pawle Passinim, który reżyserując spektakl dyplomowy przekraczał granice intymności aktorek, żadne dzieło sztuki czy rozrywki nie powinno mieć wliczonej w koszta ludzkiej krzywdy. Nie mówiąc o tym, że ta nadludzka pozycja reżyserów i reżyserek prowadzi do lekceważenia pracy osób grających. Świetnie ujął to aktor Jakub Kotyński w mediach społecznościowych: z tej pracy wyniosłem jeden dobry wniosek: reżyser to zwykły człowiek. Szkoła, którą kończyłem, PWST w Krakowie, wpajała, że reżyser jest kimś lepszym, a co za tym idzie aktor jest kimś gorszym. Tak wygląda system kształcenia w Polsce. Właśnie z tego powodu aktorzy przez lata „nie mieli głosu”, bo z założenia byli gorsi i głupsi od reżyserów. Od lat walczę z tym idiotycznym hasłem: „Aktor -traktor” i „Aktor do grania jak dupa do srania”. Ile w tym pogardy i umniejszania zawodu aktora. A to często przecież aktorzy robią za reżysera spektakle, albo je kończą kiedy reżyser nie ma pomysłu. Przez lata byliśmy szarą masą, która często pracuje na sukces reżysera. A kiedy spektakl się udawał to laury zbierał reżyser, a kiedy się nie udawał, to winni byli aktorzy, bo „nie udźwignęli”.

Zaciskanie zębów, wyparcie i milczenie było naturalną reakcją, bo rzekomo nie dało się z tym nic zrobić. Dlatego nie dziwię się dziadersom wszelkiej maści, że plotą dyrdymały o dzisiejszych młodych: że są tacy delikatni, że chcieliby wszystko za darmo, że nie potrafią ciężko pracować. Co jest oczywiście bzdurą, bo z całego sztafażu opresyjnych, boomerskich dykteryjek, ta o uszlachetniającym cierpieniu i utożsamianiu pracy z krzywdą jest jedną z najgorszych. Młodzi nie są delikatni, po prostu chcą być traktowani jak ludzie, również w pracy. Dzisiaj klimat lekko się zmienił – systemowa przemoc wciąż istnieje, ale próbuje rzucać się na nią światło, rozpracowywać ją od wewnątrz i z pomocą zewnętrzną. To dopiero początek drogi, ale na naszych oczach próbuje się zmieniać hierarchiczną dynamikę władzy. Tak, uczelnie artystyczne to wyjątkowo skrajny przypadek szkodliwego świata z innej epoki, ale przypadek znamienny, bo arsenał argumentów usprawiedliwiających przemoc jest tutaj wyjątkowo bogaty. Hierarchiczny, patriarchalny świat – nie oszukujmy się, sposób organizacji studiów artystycznych i pracy w kulturze i sztuce jest jego nieodrodnym dzieckiem – zawsze znajdzie sposób, żeby usprawiedliwić swoje występki i wzmocnić system władzy. Wychowani w przemocowym systemie tę przemoc replikują, a świat trwa w nieprzerwanym kręgu cierpienia. Młode pokolenia wreszcie chcą ten przeklęty krąg przerwać. Docierają już pierwsze znaki, że może się to udać: Gildia Reżyserów Polskich postuluje powołanie komisji do zbadania przemocowych zachowań w branży, a przy szkołach artystycznych pojawiają się organy, do których można się zwracać w przypadku doświadczenia czy zaobserwowania przemocy (niestety, najczęściej to organy wewnętrzne instytucji). Fala, która wezbrała dzięki dzielnym świadectwom ofiar ma szansę uderzyć w mury starego porządku. I miejmy nadzieję, że zmyje je bezpowrotnie, zostawiając pole do tworzenia bardziej równościowych, egalitarnych i humanitarnych struktur.